Finansal Piyasalara Giriş: Temel Bilgileri Anlamak

Giriş

Finansal piyasalar, günlük ürünlerin fiyatlarından ulusların ekonomik istikrarına kadar her şeyi etkileyen küresel ekonomik altyapının önemli bileşenleridir. Ekonomilerde sermaye ve likiditenin etkin bir şekilde tahsis edilmesini kolaylaştırır, fonların tasarruf sahiplerinden borç alanlara aktarılması için kanal görevi görür ve böylece hem bireysel hem de kurumsal büyümeyi sağlarlar. Çeşitli araçlardan ve katılımcılardan oluşan bu piyasaların karmaşıklığı, modern ekonomilerin karmaşık karşılıklı bağımlılıklarını yansıtmaktadır. Önemlerine rağmen, finansal piyasaların işleyişi, genellikle değişken hareketler ve karmaşık finansal araçlarla karakterize edilen, deneyimsiz kişiler için esrarengiz görünebilir.

Bu blog yazısı, finansal piyasaların temel yönlerini aydınlatmayı ve yeni başlayanlar için erişilebilir hale getirmeyi amaçlamaktadır. Finansal piyasaların ne olduğunu tanımlayarak, temel amaçlarını özetleyerek ve bunlara kimlerin katıldığını tartışarak başlayacağız. Sonraki bölümlerde hisse senedi, tahvil ve forex piyasaları dahil olmak üzere farklı finansal piyasa türleri detaylandırılacak ve ticaret mekanizmaları, broker ve dealerların rolleri ve bunları yöneten düzenleyici çerçeveler dahil olmak üzere bu piyasaların nasıl işlediği açıklanacaktır. Bu yazının sonunda, okuyucular finansal piyasalar hakkında net bir temel anlayışa sahip olmalı ve daha geniş ekonomik manzaradaki rollerini takdir etmelidir.

Finansal Piyasalar Nedir?

Tanım ve Temel Kavramlar

Finansal piyasalar, katılımcıların arz ve talebi yansıtan fiyatlar üzerinden finansal menkul kıymetlerin, emtiaların ve diğer değiştirilebilir değerlerin ticaretini yapabildiği alanlardır. Bu piyasalar, hem bireylerin hem de kuruluşların finansal araçları hızlı ve verimli bir şekilde alıp satmalarını sağlayarak modern ekonomide çok önemli bir rol oynamaktadır. Başlıca finansal piyasa türleri arasında şirket hisselerinin alınıp satıldığı hisse senedi piyasaları; borç senetlerinin el değiştirdiği tahvil piyasaları; petrol, altın ve tarım ürünleri gibi fiziksel ve dijital malların alınıp satıldığı emtia piyasaları ve para birimlerinin el değiştirmesini kolaylaştıran forex piyasaları yer almaktadır (Madura, 2014).

Her piyasa farklı koşullar altında çalışır ve belirli işlevlere hizmet eder. Örneğin, hisse senedi piyasası, işletmelerin hisse senedi ihraç ederek sermaye artırmasına olanak tanırken, yatırımcılar şirketin bir kısmına sahip olma ve potansiyel olarak temettülerden ve hisse senedi değer artışından yararlanma fırsatı elde eder. Tahvil piyasaları ise hükümetlerin veya şirketlerin borç senetleri ihraç ederek operasyonlarını veya projelerini finanse etmek için borç para almalarını sağlar. Emtia piyasaları, çeşitli sektörlerde fiyat belirleme için çok önemli olan fiziksel malların ticareti için bir platform sağlar. Forex piyasaları, farklı para birimleri arasındaki döviz kurlarını belirleyerek uluslararası ticareti ve yatırımı desteklemek için gereklidir (Eun & Resnick, 2016).

Finansal Piyasaların Amacı

Finansal piyasaların birincil amacı kaynakları etkin bir şekilde tahsis etmek ve ekonomide likiditeyi korumaktır. Alıcıları satıcılarla eşleştiren bu piyasalar sermaye oluşumunu kolaylaştırarak işletmelerin büyümeyi finanse etmesine ve hükümetlerin altyapıyı geliştirmesine olanak tanır, bu da ekonomik büyümeye yol açabilir (Fabozzi vd., 2012). Ayrıca bu piyasalar likidite sağlayarak katılımcıların yatırımlarını hızlı bir şekilde nakde dönüştürmelerini kolaylaştırır ve böylece ekonomik istikrar ve güveni destekler (Allen & Santomero, 2001).

Alım satım faaliyetleri arz ve talep dinamiklerine dayalı adil fiyatların belirlenmesine yardımcı olduğundan, finansal piyasalar fiyat keşfi sürecinde de önemli bir rol oynar. Bu işlev hem yatırımcılar hem de ihraççılar için çok önemlidir, çünkü şeffaflığı sağlar ve finansal araçların değerinin değerlendirilmesine yardımcı olur. Ayrıca bu piyasalar, katılımcıların fiyat hareketlerine ve diğer ekonomik risklere karşı korunmalarına olanak tanıyan vadeli işlemler, opsiyonlar ve diğer türevler gibi mekanizmalar sağlayarak risk yönetimine katkıda bulunur (Hull, 2012).

Finansal Piyasaların Katılımcıları

Finansal piyasaların katılımcıları bireysel yatırımcılardan emeklilik fonları, yatırım fonları ve sigorta şirketlerinin yanı sıra hükümetler ve tüzel kişiler de dahil olmak üzere büyük kurumsal oyunculara kadar uzanmaktadır. Bireysel yatırımcılar genellikle kişisel hedefleri için tasarruf etmek ve zaman içinde servetlerini artırmak amacıyla piyasalara girerler. Doğrudan hisse senedi ve tahvillere veya yatırım fonları gibi kolektif yatırım planları aracılığıyla yatırım yapabilirler (Bodie, Kane ve Marcus, 2014).

Kurumsal yatırımcılar, sahip oldukları önemli alım gücü ve gerçekleştirdikleri işlem hacmi nedeniyle önemli bir rol oynamaktadır. Emeklilik fonları ve yatırım fonları gibi bu kuruluşlar büyük sermaye havuzlarını yönetir ve piyasa likiditesi ve istikrarına önemli katkılarda bulunurlar. Hükümetler hem kamu projeleri için fon sağlamak amacıyla hazine bonoları gibi menkul kıymetleri ihraç eden kuruluşlar olarak hem de piyasanın adil ve düzenli işleyişini sağlamakla görevli düzenleyiciler olarak piyasaya katılırlar (Scholes & Williams, 1977). Ayrıca, hükümetler para ve maliye politikalarını uygulamak için de finansal piyasalara müdahale edebilirler.

Finansal Piyasa Türleri

Hisse Senedi Piyasaları

Borsalar, halka açık şirketlerin hisselerinin alınıp satıldığı yerlerdir. Bu piyasalar, şirketlerin hisse senedi şeklindeki mülkiyet payları karşılığında yatırımcılardan sermaye toplamasını sağlar. Başlıca iki tür hisse senedi vardır: oy hakkı ve temettü potansiyeli veren adi hisse senetleri ve temettülerde daha yüksek öncelik sunan ancak genellikle oy hakkı olmayan imtiyazlı hisse senetleri (Brealey, Myers ve Allen, 2011).

Hisse senedi piyasalarında alım satım New York Menkul Kıymetler Borsası (NYSE) veya NASDAQ gibi borsalar aracılığıyla kolaylaştırılmaktadır. Bu borsalar, gerçek zamanlı fiyat bilgisi ve işlem gerçekleştirme sağlayarak adil ticaret uygulamaları ve şeffaflık sağlar. Yatırımcılar hisse senetlerini doğrudan brokerlar aracılığıyla veya dolaylı olarak yatırım fonları veya borsa yatırım fonları (ETF’ler) aracılığıyla satın alabilirler. Hisse senedi piyasalarının performansı genellikle bir ülkenin ekonomik sağlığının barometresi olarak görülmekte ve bireysel ve kurumsal yatırım kararlarını etkilemektedir (Acharya & Pedersen, 2005).

Tahvil Piyasaları

Tahviller, bir yatırımcı tarafından bir borçluya (genellikle kurumsal veya devlet) verilen bir krediyi temsil eden sabit gelirli menkul kıymetlerdir. Tahvil piyasaları yatırımcıların kamu ve özel harcamalarını finanse etmelerine olanak sağlar ve uzun vadeli finansal planlama ve finansman için çok önemlidir. Tahviller öncelikle ihraççıya göre değişir: devlet tahvilleri, belediye tahvilleri, şirket tahvilleri ve diğerleri, her biri farklı risk seviyelerine, vergi uygulamalarına ve vadelere sahiptir (Fabozzi, 2012).

Tahvil ticareti, hisse senedi piyasalarında bulunan merkezi ticaretin aksine, katılımcıların şartları doğrudan birbirleriyle müzakere ettiği tezgah üstü piyasalarda gerçekleşir. Tahviller, faiz ödemeleri yoluyla düzenli gelir sağlayarak hisse senetlerine kıyasla daha güvenli bir yatırım sunabilir. Bununla birlikte, değerlerini ve getirilerini etkileyebilecek faiz oranı, enflasyon ve kredi riskine de tabidirler (Elton, Gruber, Brown ve Goetzmann, 2009).

Forex Piyasaları

Döviz piyasası veya forex, günlük 6 trilyon doları aşan işlem hacmiyle küresel olarak en büyük ve en likit finansal piyasadır (BIS, 2019). Bu piyasa, para birimlerinin alım satımını kapsar ve yabancı iş ve ticaretin yürütülmesinin ayrılmaz bir parçasıdır. Forex piyasası katılımcıları arasında hükümetler, finans kurumları, şirketler ve bireysel tüccarlar yer almaktadır.

Forex piyasası, farklı zaman dilimlerindeki büyük finans merkezlerinde 7/24 çalışır ve bu da onu sürekli faaliyeti açısından benzersiz kılar. Para birimleri çiftler halinde alınıp satılır ve döviz kurları faiz oranları, ekonomik istikrar ve jeopolitik olaylar gibi faktörlere bağlı olarak dalgalanır. Forex piyasasının büyüklüğü ve erişilebilirliği onu oldukça cazip kılmakla birlikte, volatilitesi ve kaldıracın etkileri nedeniyle önemli risklere de tabidir (Mishkin & Eakins, 2012).

Finansal Piyasalar Nasıl İşler?

Ticaret Mekanizmaları

Finansal piyasalar, menkul kıymetlerin, emtiaların ve diğer finansal araçların alım satımını kolaylaştırmak için çeşitli alım satım mekanizmalarını kullanır. En yaygın yerler borsalar ve tezgah üstü (OTC) piyasalardır. New York Menkul Kıymetler Borsası (NYSE) veya Londra Menkul Kıymetler Borsası (LSE) gibi borsalar, tüm işlemlerin fiziksel veya sanal olarak tek bir yerde gerçekleştiği, düzenlenmiş ve şeffaf işlemlere izin veren merkezi bir format altında çalışır (Harris, 2003).

Buna karşın OTC piyasaları merkezi değildir ve bir borsanın gözetimi olmaksızın doğrudan iki taraf arasında menkul kıymet alım satımını içerir. Bu yapı, genellikle esneklik ve şartların özelleştirilmesinin gerekli olduğu türevler, tahviller ve para birimleri piyasalarında yaygındır. OTC ticareti daha az şeffaf olabilir ve bir tarafın mali yükümlülüklerini yerine getirmeme riski olan daha yüksek karşı taraf riski taşıyabilir (Stulz, 2010).

Broker ve Dealer’ların Rolü

Brokerler ve dealerlar finansal piyasalarda önemli aracılardır ve her biri farklı roller oynar. Brokerler müşterileri için aracı olarak hareket eder ve menkul kıymetlerde pozisyon almadan alım satımlara karşı taraf bularak işlemleri kolaylaştırır. Hizmetleri karşılığında komisyon alırlar ve işlemlerin adil ve yasal bir şekilde gerçekleştirilmesini sağlamaktan sorumludurlar (Schwartz & Francioni, 2004).

Diğer yandan, dealerlar işlemlerde asıl taraf olarak hareket ederler, yani kendi hesaplarına işlem yaparlar ve piyasaya likidite sağlamak için menkul kıymetlerde pozisyon alırlar. Bu katılım, alım ve satım fiyatları arasındaki farktan kâr etmelerini sağlar. Bayilerin ikili rolü çıkar çatışmalarına yol açabilir ve bu çatışmalar genellikle tüketici çıkarlarını korumak için düzenlenir (O’Hara, 1995).

Finansal Piyasaların Düzenlenmesi

Düzenleme, finansal piyasaların istikrarını, bütünlüğünü ve şeffaflığını sağlamak için gereklidir. ABD Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu (SEC), İngiltere’deki Finansal Davranış Otoritesi (FCA) ve Avrupa Menkul Kıymetler ve Piyasalar Otoritesi (ESMA) gibi düzenleyiciler yatırımcıları koruyan, adil, düzenli ve etkin piyasaları sürdüren ve sermaye oluşumunu kolaylaştıran kurallar koyar ve uygular (La Porta vd., 2006).

Etkin düzenleme piyasa manipülasyonu, dolandırıcılık ve sistemik başarısızlıklar gibi risklerin azaltılmasına yardımcı olur. 2008’deki küresel finansal krizin ardından, düzenleyici çerçeveler finansal kurumların daha sıkı gözetimini, gelişmiş risk yönetimi standartlarını ve daha fazla şeffaflık gerekliliklerini içerecek şekilde güçlendirilmiştir. Bu önlemler, benzer krizlerin tekrarlanmasını önlemek ve yatırımcıların finansal sisteme olan güvenini artırmak için tasarlanmıştır (Acharya vd., 2011).

Sonuç

Finansal piyasalara ilişkin bu araştırma, küresel ekonomilerin nasıl işlediğini anlamak açısından kritik önem taşıyan geniş bir işlev, tür, mekanizma ve rol yelpazesini kapsamaktadır. Finansal piyasaları ve amaçlarını tanımlayarak, kaynak tahsisi, likidite sağlama ve ekonomik istikrardaki önemli rollerini vurgulayarak başladık. Tartışma daha sonra, her biri sermaye artırımından uluslararası ticaretin kolaylaştırılmasına kadar benzersiz işlevlere hizmet eden hisse senedi, tahvil ve forex piyasaları dahil olmak üzere belirli piyasa türlerine geçti. Daha sonra operasyonel konulara girilerek alım satım mekanizmaları ve broker ve dealerların piyasa likiditesi ve verimliliğinin sağlanmasında oynadıkları önemli roller incelenmiştir. Düzenleyici çerçeveler de tartışıldı ve bunların piyasa bütünlüğünü sağlama ve yatırımcıları korumadaki öneminin altı çizildi.

Finansal piyasaların dinamikleri ile ilgilenenler için, daha fazla keşfedilecek çok sayıda alan bulunmaktadır. Yatırımcılar ve piyasalar üzerindeki psikolojik etkileri inceleyen bir alan olan davranışsal finansı daha derinlemesine inceleyebilir veya türevlerin karmaşık dünyasını ve bunların finansal istikrar üzerindeki etkilerini keşfedebilirsiniz. Ayrıca, dijital para birimleri ve blok zinciri teknolojisinin gelişen manzarası, yeni araştırma fırsatları ve pratik çıkarımlarla zengin bir sınır sunmaktadır. Bu alanların her biri sadece finansal piyasalara ilişkin anlayışımızı derinleştirmekle kalmıyor, aynı zamanda bu piyasalarda yenilik yapma becerimizi de geliştiriyor. Akademik dergilerle ilgilenmek, finansal seminerlere katılmak ve piyasa simülasyonlarına katılmak, tartışılan kavramlara ilişkin daha fazla içgörü ve gerçek dünya uygulamaları sağlayabilir.

Referanslar

Acharya, V. V., & Pedersen, L. H. (2005). Asset pricing with liquidity risk. Journal of Financial Economics, 77(2), 375-410.

Acharya, V. V., Pedersen, L. H., Philippon, T., & Richardson, M. (2011). Measuring systemic risk. Review of Financial Studies, 30(1), 2-47.

Allen, F., & Santomero, A. M. (2001). What do financial intermediaries do? Journal of Banking & Finance, 25(2), 271-294.

Bank for International Settlements (BIS). (2019). Triennial Central Bank Survey of foreign exchange and OTC derivatives markets in 2019.

Bodie, Z., Kane, A., & Marcus, A. J. (2014). Investments. McGraw-Hill Education.

Brealey, R. A., Myers, S. C., & Allen, F. (2011). Principles of Corporate Finance. McGraw-Hill/Irwin.

Elton, E. J., Gruber, M. J., Brown, S. J., & Goetzmann, W. N. (2009). Modern Portfolio Theory and Investment Analysis. John Wiley & Sons.

Eun, C. S., & Resnick, B. G. (2016). International Financial Management. McGraw-Hill Education.

Fabozzi, F. J. (2012). Bond Markets, Analysis, and Strategies. Prentice Hall.

Fabozzi, F. J., Modigliani, F., & Jones, F. J. (2012). Foundations of Financial Markets and Institutions. Prentice Hall.

Harris, L. (2003). Trading and Exchanges: Market Microstructure for Practitioners. Oxford University Press.

Hull, J. (2012). Options, Futures, and Other Derivatives. Pearson Education.

La Porta, R., Lopez-de-Silanes, F., Shleifer, A., & Vishny, R. (2006). Law and finance. Journal of Political Economy, 106(6), 1113-1155.

Madura, J. (2014). Financial Markets and Institutions. Cengage Learning.

Mishkin, F. S., & Eakins, S. G. (2012). Financial Markets and Institutions. Pearson Education.

O’Hara, M. (1995). Market Microstructure Theory. Blackwell.

Scholes, M., & Williams, J. (1977). Estimating betas from nonsynchronous data. Journal of Financial Economics, 5(3), 309-327.

Schwartz, R. A., & Francioni, R. (2004). Equity Markets in Action: The Fundamentals of Liquidity, Market Structure & Trading. Wiley.

Stulz, R. M. (2010). Credit default swaps and the credit crisis. Journal of Economic Perspectives, 24(1), 73-92.