Çivi Yazısını Çözmek: Eski İmparatorlukların Dili

1. Giriş

Bilinen en eski yazı sistemi olan çivi yazısı, insan iletişimi ve toplumsal gelişimde devasa bir sıçrama niteliğindedir. MÖ 3200 civarında eski Mezopotamya’da ortaya çıkan bu yazı sistemi, ilk olarak Sümerler tarafından icat edilmiş, daha sonra Akkadlar, Babilliler ve Asurlular gibi komşu kültürler tarafından da benimsenmiştir (Walker, 1987). Çivi yazısı, saz kalemle kil tabletlere kazınarak yazılırdı ve bu yöntem, binlerce yıl boyunca çok sayıda metnin günümüze ulaşmasını sağlamıştır (Nissen, 1988). Çivi yazısının deşifre edilmesi, eski Yakın Doğu uygarlıklarının sosyal, siyasi ve ekonomik yönlerine ışık tutan önemli bir bilimsel başarıdır (Robson, 2008). Bu metinlerin anlaşılması, eski yasalar, antlaşmalar ve günlük idari uygulamaların yanı sıra edebi ve bilimsel başarılar hakkındaki bilgimizi de değiştirmiştir (Veldhuis, 2004). Çivi yazısının sürekli olarak incelenmesi, erken insan uygarlıklarının karmaşıklığını ve sonraki toplumlara katkılarını anlamak için çok önemlidir (Foster, 1996). Bu eski yazıyı araştırarak, akademisyenler ve meraklılar, insanlığın en eski imparatorluklarının düşünce süreçlerini ve kültürel değerlerini derinlemesine incelerler.

2. Çivi Yazısının Kökenleri ve Gelişimi

2.1. En Eski Yazı Sistemi

Çivi yazısının en eski yazı sistemlerinden biri olarak ortaya çıkışı, eski Mezopotamya’nın kentleşme ve idari ihtiyaçlarıyla derin bir şekilde iç içe geçmiştir. MÖ 3200 civarında, toplumlar büyüdükçe ve karmaşık idari sistemler ortaya çıktıkça, işlemleri, envanterleri ve kararnameleri kaydetme ihtiyacı acil hale geldi ve bu da proto-yazı dönemini başlattı (Schmandt-Besserat, 1992). Çivi yazısının ilk biçimleri, nesneleri ve kavramları doğrudan temsil eden piktografikti. Bu piktogramlar, sazdan yapılmış bir kalemle ıslak kil tabletlere kazınarak tarihin yazılı kayıtlarının başlangıcını oluşturdu (Nissen ve ark., 1993).

Çivi yazısının kullanımı geliştikçe, yazı önemli değişikliklere uğradı ve bu piktografik temsil biçiminden daha soyut, hece ve sonunda fonetik bir sisteme dönüştü. Bu evrim, basit notasyon sistemlerinden soyut ve felsefi fikirleri aktarabilen karmaşık bir dile geçişi yansıtmaktadır (Postgate, 1992). Çivi yazısının fonetik yapısı, birden fazla dil ve lehçenin kaydedilmesine olanak tanıyarak, bir yazı sistemi olarak uyarlanabilirliğini ve gelişmişliğini ortaya koymuştur (Michalowski, 1993).

2.2. Yayılma ve Uyarlama

Çivi yazısının eski uygarlıklara yayılması, işlevsel ve kültürel uyarlanabilirliğinin bir kanıtıdır. İlk olarak Sümerler tarafından geliştirilen yazı sistemi, kısa sürede Akadlar, Babilliler, Asurlular ve Hititler gibi çevre kültürler tarafından benimsenmiş ve değiştirilmiştir (Foster, 1996). Kili yazının benimsenen her versiyonu temel unsurları korurken, her kültüre özgü dilbilimsel ve stilistik özellikleri de yansıtmıştır (Veldhuis, 2004).
Örneğin, Akad İmparatorluğu’nun yükselişiyle birlikte, Sümer yazısını kendi Semitik dillerine uyarlayarak, Akad dilinin seslerini daha etkili bir şekilde ifade edebilen bir kili yazı versiyonu oluşturmuşlardır (Walker, 1987). Benzer şekilde, Mezopotamya’daki fetihleri sırasında çivi yazısıyla karşılaşan Hititler, bu yazıyı kendi dillerine ve idari uygulamalarına dahil ederek, yazının farklı dil grupları arasında çok yönlülüğünü kanıtladılar (Bryce, 2005).

2.3. Malzemeler ve Yazı Araçları

Çivi yazısının ana malzemesi, bol miktarda bulunması ve ıslakken kolayca şekillendirilip üzerine yazı yazılabilmesi nedeniyle kil idi. Yazıldıktan sonra tabletler, metni korumak için güneşte kurutulur veya pişirilirdi, bu da çivi yazısı belgelerini inanılmaz derecede dayanıklı hale getirirdi (Oates, 1986). Bu dayanıklılık, çok sayıda çivi yazısı tabletinin günümüze kadar ulaşmasının ve eski Yakın Doğu uygarlıkları hakkında zengin bilgiler sağlamasının temel nedenlerinden biridir.

Genellikle sazdan yapılan stylus, çivi yazısı için vazgeçilmez bir araçtı. Yazıcılar, stylus’u kullanarak kile kama şeklinde izler bırakırlardı. Bu teknik, önemli beceri ve eğitim gerektiren bir teknikti. Çivi yazısı sanatı bu nedenle oldukça uzmanlaşmış bir sanattı ve genellikle yazıcı okullarında kapsamlı bir eğitim alan profesyonel yazıcılar tarafından icra edilirdi (Robson, 2001). Bu katipler, bürokratik kayıtlardan edebi ve dini metinlere kadar çeşitli belgeleri hazırlayarak eski toplumların yönetiminde ve kültüründe çok önemli bir rol oynadılar.

3. Deşifre ve Bilimsel Çalışmalar

3.1. Deşifreye Yönelik İlk Girişimler

Çivi yazısını deşifre etme yolculuğu, 18. yüzyılda Avrupalı bilim adamlarının Orta Doğu’daki keşifleri sırasında çivi yazısı ile yazılmış yazıtlarla ilk kez karşılaşmalarıyla başladı. Başlangıçta, bu eski yazılar tam bir gizemdi ve akademisyenler metinlerde kullanılan dilleri bile tanımlayamıyordu (Friedrich, 1999). İlk deşifre girişimleri, karşılaştırmalı materyal eksikliği ve eserleri çevreleyen tarihsel bağlamın tam olarak anlaşılamaması nedeniyle genellikle yanlış yönlendirildi (Daniels, 1996).

Bu ilk aşamalarda birçok zorluk vardı. Yazı, binlerce yıl boyunca farklı kültürler tarafından kullanılmış ve çeşitli lehçelere evrimleşmişti. Bu karmaşıklık, bilim adamlarının bir başlangıç noktası bulmasını son derece zorlaştırdı. Dahası, bu tabletlerin bulunduğu bölgelerdeki siyasi istikrarsızlık, yazılar için çok ihtiyaç duyulan bağlamı sağlayabilecek daha fazla metin bulma çabalarını sık sık engelledi (Kramer, 1986).

3.2. Çığır Açan Keşifler

Çivi yazısının deşifre edilmesinde önemli bir dönüm noktası, 19. yüzyılın başlarında Georg Friedrich Grotefend’in çalışmalarıyla geldi. Grotefend, eski Pers çivi yazısı yazıtlarını deşifre etmek için ilk başarılı girişimi gerçekleştirerek, daha sonraki deşifre çalışmaları için zemin hazırlayan birkaç kraliyet ismini tanımladı (Cereti, 1997). Grotefend’in ardından, İngiliz ordusu subayı Henry Rawlinson bu ilk bulguları genişletti ve Eski Pers dilini anlamada çok önemli olan Behistun Yazıtını deşifre etmeyi başardı (Adkins, 2003).

Rosetta Taşı, her ne kadar öncelikle Mısır hiyerogliflerinin deşifre edilmesiyle ilişkilendirilse de, iki veya üç dilli metinlerin eski dilleri çözmenin anahtarı olabileceğini göstererek çivi yazısı çalışmalarında sembolik bir rol oynadı (Robinson, 2009). Persepolis’teki çok dilli yazıtlar gibi diğer önemli buluntular, bilim adamlarının çivi yazısını diğer bilinen yazılarla karşılaştırmasına yardımcı olarak deşifre sürecini daha da kolaylaştırdı (Simpson, 1997).

3.3. Modern Gelişmeler

Son yıllarda, çivi yazısı metinlerinin incelenmesi ve deşifre edilmesi, dijital teknoloji ve uluslararası işbirliği projeleriyle devrim niteliğinde bir değişim geçirdi. Yüksek çözünürlüklü görüntüleme ve 3D tarama, akademisyenlerin çıplak gözle okunamayan metinleri okumasına olanak tanıyarak yeni bilgi katmanlarını ortaya çıkardı (Frahm, 2011). Ayrıca, veritabanları ve işbirliğine dayalı çevrimiçi platformlar, çivi yazısının daha sistematik bir şekilde incelenmesini sağlayarak, dünyanın dört bir yanından uzmanları bir araya getirerek bilgi ve verileri paylaşmalarını mümkün kılmıştır (Veldhuis, 2012).

Asuroloji ve Sümeroloji alanındaki mevcut araştırmalar, Sümer Edebiyatı Elektronik Metin Corpusu (ETCSL) ve Çivi Yazısı Dijital Kütüphane Girişimi (CDLI) gibi devam eden projelerle gelişmeye devam etmektedir. Bu çabalar, metinlerin transkripsiyonu ve çevirisine yardımcı olmakla kalmayıp, eski Mezopotamya uygarlıklarının sosyal, ekonomik ve kültürel kalıplarının daha geniş çaplı analizine de katkıda bulunmaktadır (Tinney, 1998; George, 2003).

4. Çivi Yazısı Metinleri ve Önemi

4.1. Edebi ve Tarihsel Kayıtlar

Çivi yazısı, bize eski uygarlıkların yaşamlarını ve inançlarını aydınlatan zengin bir edebi ve tarihi kayıtlar mozaiği miras bırakmıştır. Bunlar arasında, eski Mezopotamya’nın mitolojik ve kültürel ortamına ışık tutan ve aynı zamanda dostluk, kahramanlık ve ölümsüzlük arayışı gibi evrensel temaları ele alan “Gılgamış Destanı” gibi epik şiirler bulunmaktadır (George, 2003). Ayrıca, Asur krallarının yazıtları ve yıllıkları gibi kraliyet yazıtları ve yıllıklar, o dönemin siyasi ve sosyal yapılarını anlamak için çok önemli olan askeri seferler, dini uygulamalar ve idari ayrıntılar hakkında ayrıntılı bilgiler vermektedir (Grayson, 1991).

Bu metinlerin önemi çok büyüktür. Modern bilim adamlarının eski Yakın Doğu’yu şekillendiren olayları yeniden canlandırmasına ve çoktan yok olmuş medeniyetlerin sesini doğrudan duymasına olanak tanır. Örneğin, Babil Kronikleri, Babil tarihini yıl yıl anlatır ve İncil dahil olmak üzere diğer çağdaş kaynaklarda bahsedilen tarih ve olayları doğrulamak için paha biçilmez bir kaynaktır (Wiseman, 1956). Bu metinler, eski tarihi daha iyi anlamamızı sağlamakla kalmaz, aynı zamanda modern hikaye anlatıcılığının öncüsü ve belki de etkileyicisi olan edebi ifadelere olan takdirimizi de artırır (Dalley, 1989).

4.2. Bilimsel ve Akademik Eserler

Çivi yazısıyla yazılmış bilimsel metinler, eski Mezopotamyalıların çeşitli alanlarda gelişmiş bilgi ve anlayışa sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Babil’den gelenler gibi astronomik tabletler, gök cisimlerinin hareketlerine ilişkin ayrıntılı gözlemler içerir ve modern tarihçilere eski astronomik bilgilerin doğruluğunu hesaplamak için veri sağlamıştır (Rochberg, 2004). Benzer şekilde, matematik metinleri geometri, cebir ve aritmetik konusunda karmaşık bir anlayış sergiler ve bu da bu eski toplumlarda mimari harikaların inşasını ve ticaret ile ekonominin gelişmesini kolaylaştırmıştır (Friberg, 2007).

Bu bilimsel eserlerin insan bilgisine katkıları çok büyüktür. Sistematik gözlem ve hesaplamalar yoluyla doğal dünyayı anlamaya ve ona müdahale etmeye yönelik erken dönem insan çabalarını yansıtırlar. Örneğin, tıbbi metinler içeren çivi yazısı tabletler, Mezopotamyalıların tanı ve tedavi yaklaşımlarını değil, aynı zamanda tıbbi uygulamalarıyla iç içe geçmiş manevi inançlarını da gösterir (Böck, 2014). Bu metinler, eski bilimsel çalışmaların disiplinlerarası doğasını ve Helenistik ve İslam dünyalarında sonraki entelektüel arayışlar üzerindeki etkisini vurgulayarak erken bilimsel düşünceyi şekillendirmiştir (Høyrup, 1996).

4.3. Hukuki ve İdari Belgeler

Çivi yazısı, hukuki ve idari amaçlarla da yaygın olarak kullanılmış ve Mezopotamya’nın bürokratik, hukuki ve ticari yaşamını belgeleyen binlerce kil tablet ortaya çıkmıştır. Bunlar arasında, antik çağda adalet ve hukuku anlamada temel bir rol oynayan, en eski ve en eksiksiz yazılı hukuk kodlarından biri olan Hammurabi Kanunları gibi yasalar da bulunmaktadır (Van De Mieroop, 2005). Ayrıca, sözleşmeler, makbuzlar ve idari kayıtlar, bu eski uygarlıkların günlük yaşamı, ekonomik koşulları ve hükümetin işleyişi hakkında bilgi vermektedir (Veenhof, 2003).

Bu belgeler, eski toplumların sosyal yapısını ve yönetimini anlamak için çok önemlidir. Vatandaşların yasal haklarını, kamu görevlilerinin yükümlülüklerini ve davranışları düzenleyen toplumsal normları ortaya koymaktadır. Ticari işlemlerin ve devlet idaresinin ayrıntılı kayıtları, eski ekonomilerin karmaşıklığını ve yönetim sistemlerinin gelişmişliğini göstermektedir. Bu bilgiler, eski Yakın Doğu’nun sosyo-ekonomik manzarasını yeniden inşa etmeye çalışan tarihçiler ve arkeologlar için paha biçilmez bir değere sahiptir (Postgate, 1992).

5. Sonuç

Çivi yazısının deşifre edilmesi, antik dünyaya bir pencere açan ve binlerce yıl önce gelişen toplumların karmaşıklığını ortaya çıkaran muazzam bir başarıydı. Bir zamanlar Yakın Doğu’daki birçok imparatorluğun idari ve edebi omurgasını oluşturan bu eski yazı, tarihçilere ve arkeologlara eski Mezopotamya ve çevresindeki bölgelerdeki insanların sosyo-politik yapıları, ekonomik sistemleri, dini inançları ve günlük yaşamları hakkında paha biçilmez bilgiler sağlamıştır. Bu metinlerin kurtarılması ve çevirisi, tarih anlayışımızı yeniden şekillendirerek, bu medeniyetlerin kültür ve teknolojinin çeşitli alanlarında önceden inanıldığından çok daha ileri olduğunu kanıtladı. Çivi yazısının incelenmesi sayesinde, sofistike hukuk sistemleri, ayrıntılı astronomik kayıtlar ve bilinen en eski epik şiirlerin ve felsefi eserlerin bazılarını içeren zengin edebi gelenekler keşfedildi. Bu metinler, tarih bilgimizi zenginleştirmekle kalmayıp, bizi atalarımızın insani deneyimleri ve entelektüel başarılarıyla da bağlantılandırıyor.

Çivi yazısı metinlerinin kazılması, korunması ve yorumlanması için devam eden çabalar, antik tarih hakkındaki anlayışımızı geliştirecek önemli bulgular ortaya çıkarmaya devam etmektedir. Her yeni keşif, geçmişe bakışımızı değiştirebilir, yerleşik tarihsel çerçeveleri sorgulayan yeni anlatılar ve bakış açıları sunabilir. Çivi yazısı tabletlerinin dijitalleştirilmesi ve deşifre ve çeviri için yapay zeka ve makine öğrenimi gibi modern teknolojilerin kullanılması, bu çabaları hızlandırarak dünya çapındaki akademisyenlerin bu eski belgelere erişmesini ve bunları incelemesini kolaylaştırmaktadır. Ayrıca, uluslararası işbirliği projeleri ve Orta Doğu’daki arkeolojiye ayrılan fonların artırılması, daha fazla metin ve eserin ortaya çıkarılması için çok önemlidir. Bu eski kil tabletlerin sakladığı sırları ortaya çıkarmaya devam ederken, her çivi yazısı metninin bizi insanlık tarihini daha kapsamlı bir şekilde anlamaya bir adım daha yaklaştırmasını umut ediyoruz.

6. Atıflar

Adkins, L. (2003). Empires of the Plain: Henry Rawlinson and the Lost Languages of Babylon. New York: St. Martin’s Press.
Böck, B. (2014). The Healing Goddess Gula: Towards an Understanding of Ancient Babylonian Medicine. Brill.
Bryce, T. (2005). The Kingdom of the Hittites. Oxford University Press.
Cereti, C. G. (1997). The Iranian languages. Routledge.
Dalley, S. (1989). Myths from Mesopotamia: Creation, The Flood, Gilgamesh, and Others. Oxford University Press.
Daniels, P. T. (1996). The Study of Writing Systems. In Daniels, P. T., & Bright, W. (Eds.), The World’s Writing Systems. Oxford University Press.
Frahm, E. (2011). History and Monumental Inscriptions. Journal of Near Eastern Studies.
Foster, B. R. (1996). Before the Muses: An Anthology of Akkadian Literature. Bethesda: CDL Press.
Friedrich, J. (1999). Extinct Languages. New York: Philosophical Library.
Friberg, J. (2007). A Remarkable Collection of Babylonian Mathematical Texts: Manuscripts in the Schøyen Collection: Cuneiform Texts I. Springer.
George, A. R. (2003). The Babylonian Gilgamesh Epic: Introduction, Critical Edition and Cuneiform Texts. Oxford University Press.
Grayson, A. K. (1991). Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC I (1114–859 BC). University of Toronto Press.
Høyrup, J. (1996). In Measure, Number, and Weight: Studies in Mathematics and Culture. SUNY Press.
Kramer, S. N. (1986). History Begins at Sumer: Thirty-Nine Firsts in Recorded History—University of Pennsylvania Press.
Michalowski, P. (1993). Sumerian Language. Norman: University of Oklahoma Press.
Nissen, H. J., Damerow, P., & Englund, R. K. (1993). Archaic Bookkeeping: Early Writing and Techniques of Economic Administration in the Ancient Near East. University of Chicago Press.
Nissen, H. J. (1988). The Early History of the Ancient Near East, 9000-2000 B.C. Chicago: University of Chicago Press.
Oates, J. (1986). Babylon. Thames and Hudson.
Postgate, J. N. (1992). Early Mesopotamia: Society and Economy at the Dawn of History. Routledge.
Robinson, A. (2009). Writing and Script: A Very Short Introduction. Oxford University Press.
Robson, E. (2001). Mesopotamian Mathematics, 2100-1600 BC: Technical Constants in Bureaucracy and Education. Oxford Editions of Cuneiform Texts.
Robson, E. (2008). Mathematics in Ancient Iraq: A Social History. Princeton: Princeton University Press.
Rochberg, F. (2004). The Heavenly Writing: Divination, Horoscopy, and Astronomy in Mesopotamian Culture. Cambridge University Press.
Schmandt-Besserat, D. (1992). Before Writing: From Counting to Cuneiform. University of Texas Press.
Simpson, E. (1997). The Persepolis Fortification Tablets. American Journal of Archaeology.
Tinney, S. (1998). Texts, Tablets and Teaching: Scribal Education in Nippur and Ur. Expedition Magazine.
Veenhof, K. R. (2003). Cuneiform Archives and Libraries. Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten.
Veldhuis, N. (2012). Education and Training of Scribes in Sumer. Journal of Cuneiform Studies.
Veldhuis, N. (2004). Religion, Literature, and Scholarship: The Sumerian Composition Nanše and the Birds. Cuneiform Monographs, 22. Groningen: Styx.
Van De Mieroop, M. (2005). King Hammurabi of Babylon: A Biography. Blackwell Publishing.
Walker, C. B. F. (1987). Reading the Past: Cuneiform. London: British Museum Press.